Hormony

Hormony



Hormony - to wytwarzane przez organizm, niezbędne dla procesów przemiany materii związki, których zadaniem jest koordynowanie procesów chemicznych zachodzących w komórkach. Hormony nie są budulcem ani nie dostarczają energii. Od ich działania zależy jednak równowaga środowiska wewnętrznego (homeostaza), co jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania wszystkich narządów. Hormony występują w organizmie w bardzo małym stężeniu, ale każde odchylenie od stanu pożądanego zakłóca równowagę i powoduje wystąpienie objawów chorobowych.

Większość hormonów wytwarzają gruczoły wydzielania wewnętrznego, zwane też gruczołami dokrewnymi. Wydzielina tych gruczołów przedostaje się bezpośrednio do krwi, a następnie, wraz z krwią, jest transportowana do narządów docelowych. Odpowiednie hormony trafiają pod właściwe adresy dzięki "pasującym" do nich receptorom znajdującym się na powierzchni komórek.

Ośrodek sterowania produkcją hormonów znajduje się w podwzgórzu mózgu, gdzie "komunikują się" ze sobą system nerwowy i system hormonalny. Komunikat o zapotrzebowaniu poszczególnych narządów na odpowiednie hormony kierowany jest do przysadki mózgowej, która produkuje hormony sterujące - pobudzające lub hamujące aktywność gruczołów dokrewnych.

Najważniejszymi gruczołami wydzielania wewnętrznego są, obok przysadki, tarczyce, prztarczyce, nadnercza, trzustka oraz męskie i żeńskie gruczoły płciowe.

Niedoczynność lub nadczynność gruczołów dokrewnych powoduje odpowiednio niedobór lub nadmiar poszczególnych hormonów, co prowadzi do chorób.
Po co nam hormony?

Hormony są to substancje wytwarzane w organizmie przez gruczoły dokrewne (oraz przez niektóre inne narządy i tkanki), regulujące czynności narządów wewnętrznych.

Pobudzają lub hamują procesy biochemiczne zachodzące w tkankach.

Organizm człowieka składa się z wielu systemów i narządów, których działanie musi być dostosowane do aktualnych potrzeb całego ustroju. Od sprawności ich funkcjonowania zależy nasze zdrowie.



Niezbędny regulator

Od regulacji hormonalnej zależy intensywność pracy narządów i włączanie się w odpowiednim momencie mechanizmów zapewniających stały skład środowiska wewnętrznego (np. stały, prawidłowy poziom cukru we krwi, stałe stężenie wapnia w surowicy).

Stałość środowiska wewnętrznego, tzw. homeostaza, to warunek niezakłóconego funkcjonowania wszystkich narządów.

Gruczoły wydzielające hormony nazywamy dokrewnymi. Nie mają bowiem specjalnych przewodów doprowadzających hormon do miejsca jego działania, lecz wydzielają go bezpośrednio do krwi. Przykładem może być tu np. ślina wyprowadzana ze ślinianek do jamy ustnej czy żółć z wątroby.

Hormon dociera do narządów docelowych z krwią, często przebywając dość odległą drogę z gruczołu, w którym został wytworzony.


Mądry receptor

Skąd hormony "wiedzą", do jakiego narządu mają dotrzeć?

Otóż tkanki docelowe, którym dany hormon jest potrzebny do regulacji ich pracy, mają na powierzchni komórek takie miejsca, które potrafią "rozpoznać" go i "przechwycić" z przepływającej krwi. Są to tzw. receptory.

Tkanki danego narządu nie reagują na krążące we krwi hormony, jeżeli nie posiadają odpowiednich receptorów. Wychwytują tylko te hormony, w receptory których zostały wyposażone przez naturę.

Dzięki takiemu porządkowi rzeczy hormony działają swoiście, tylko na pewne "przypisane" im tkanki i narządy, nie wtrącając się w przemiany biochemiczne tkanek, które nie mają specyficznych dla nich receptorów.

Skąd gruczoły dokrewne wiedzą, kiedy mają wydzielić ze swych tkanek potrzebny hormon?

Otóż gruczoły te pozostają pod kontrolą centralnego układu nerwowego, szczególnie podwzgórza i przysadki, skąd dostają sygnały o zapotrzebowaniu na dany hormon. Czasem wręcz są "popędzane" do produkcji i wydzielenia substancji hormonalnej przez tzw. czynniki (hormony) uwalniające, wytwarzane w przysadce mózgowej.


Swoisty alarm

Niektóre gruczoły dokrewne mają własne "czujniki" (rodzaj receptorów). Alarmują one, że homeostaza organizmu została zakłócona i należy ją szybko przywrócić. Na przykład trzustka dowiaduje się, że wzrósł poziom cukru we krwi, więc szybko wydziela insulinę (hormon trzustkowy), lub przytarczyce odpowiadając na sygnał, że obniżyło się stężenie wapnia we krwi, wydzielają parathormon (hormon przytarczyc).

Insulina natychmiast oddziałuje na odpowiednie tkanki, które przetwarzają i magazynują nadmiar glukozy. Dzięki temu jej poziom we krwi normalizuje się, parathormon zaś pobudza odpowiednie narządy (nerki, przewód pokarmowy, kości), których współdziałanie doprowadza do przywrócenia prawidłowego poziomu wapnia we krwi.

Właściwy poziom hormonów ma zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania zdrowego organizmu.

Ich niedobory lub nadmiar są przyczyną ciężkich, najczęściej groźnych dla życia, chorób: niedoczynności lub nadczynności gruczołów dokrewnych.

Produkcja hormonów

W organizmie człowieka znajdują się liczne gruczoły, których zadaniem jest produkcja hormonów i kontrolowane wydzielanie ich do krwi. Są to tzw. gruczoły dokrewne, inaczej zwane gruczołami wydzielania wewnętrznego.

Nazwa ich wywodzi się stąd, że wydzielina, którą produkują, nie wydostaje się na zewnątrz, jak np. wydzielina gruczołów ślinowych (czyli po prostu ślina), czy też wydzielina gruczołów błony śluzowej oskrzeli. Produkt wytworzony w gruczole dokrewnym - hormon - dostaje się do krwi i jest transportowany przez naczynia krwionośne (tętnice) do tkanek i narządów, w których jest potrzebny, tzw. narządów docelowych.

Jest więc wydzielany do wnętrza organizmu i w nim przejawia swoje działanie.

Ze stosunkowo niedawnych badań wynika, że producentem hormonów są nie tylko znane od dawna "klasyczne" gruczoły. Wiele hormonów jest wytwarzanych w różnych innych miejscach, np. w ścianie przewodu pokarmowego, dróg oddechowych, narządu moczowego (tzw. układ APUD). Jest to jednak zagadnienie dla endokrynologów. My zajmiemy się klasycznymi gurczołami dokrewnymi i hormonami, o których większość czytelników cokolwiek słyszała, przy okazji zdarzających się w rodzinie czy wśród znajomych chorób tarczycy, trzustki czy gruczołów płciowych.

Gruczoły dokrewne i najważniejsze hormony przez nie wytwarzane:
przysadka mózgowa - wydziela hormon wzrostu regulujący wzrost organizmu, prolaktynę pobudzającą wytwarzanie mleka, oksytocynę pobudzającą skurcz mięśniówki macicy w czasie porodu, wazopresynę zmniejszającą wydalanie wody z organizmu oraz tzw. hormony uwalniające, które wpływają na inne gruczoły dokrewne: tarczycę, nadnercza, jajniki i jądra,
tarczyca - wydziela hormony tarczycowe: tyroksynę i trójjodotyroninę, które zwiększają przemianę materii, oraz kalcytoninę regulującą poziom wapnia we krwi (obniża wapń do wartości prawidłowych, gdy jest on podwyższony),
przytarczyce - wydzielają parathormon utrzymujący odpowiedni poziom wapnia we krwi (podnosi wapń do wartości prawidłowych, gdy jest on obniżony),
nadnercza - rdzeń nadnerczy wydziela adrenalinę, przygotowującą organizm do szybkiej reakcji na stres, kora nadnerczy zaś wydziela kortyzon uczestniczący w reakcjach na stres i aldosteron regulujący gospodarkę mineralną ustroju,
trzustka - wydziela insulinę obniżającą poziom cukru we krwi oraz glukagon przeciwdziałający obniżeniu poziomu cukru poniżej wartości prawidłowych,
jajniki - wydzielają estrogeny i progesteron kontrolujące cykle miesięczne, płodność i przebieg ciąży,
jądra - wydzielają testosteron odpowiedzialny za męskie cechy płciowe.
Prawidłowe funkcjonowanie gruczołów dokrewnych to warunek zdrowia.

Zaburzenia hormonalne pod postacią nadczynności lub niedoczynności jakiegoś gruczołu dokrewnego prowadzą do poważnych zakłóceń funkcjonowania organizmu i nierzadko - nie leczone - zagrażają życiu człowieka.